مقدمه:
محافظت از سلولهای عصبی (نورون‌ها) از جمله موارد ضروری است که باید به بهترین نحو ممکن انجام شود. تحقیقات علمی نشان داده است ترکیبات فلاونوئیدی می توانند در حفاظت از نورون‌های مغز نقش داشته باشند. فلاونوئیدها در برابر سموم آسیب‌رسان به سلولهای عصبی (نوروتوکسین‌ها)، سرکوب التهاب نورون‌ها، بهبود حافظه و یادگیری و عملکرد شناختی دارای اثرات خوبی هستند.
فلاونوئیدها چه هستند و انواع آن کدامند؟
فلاونوئیدها موادی هستند که منشاء گیاهی دارند و از ترکیبات اصلی میوه ها، سبزی ها و نوشیدنی های گیاهی نظیر چای، کاکائو و آبمیوه ها می باشند. فلاونوئیدها را بر اساس ساختار شیمیایی به چند زیرگروه طبقه‌بندی می کنند که عبارتند از فلاونول ها، فلاون، فلاونون، فلاونولول، ایزوفلاون، آنتوسیانیدین و ایزوفلاون ها.
فلاونول‌ها غالباً در چای‌های سبز و سیاه و شکلات یافت می شوند و به صورت الیگومر (دو مولکولی) و پلیمر (چند مولکولی) به مقدار زیاد در کاکائو، سیب، انگور و توت فرنگی یافت می شوند.
آنتوسیانیدین ها در موادی مانند زغال اخته، تمشک، گیلاس و توت فرنگی هستند و بعضی انواع فلاون ها در جعفری، موسیر، کنگر فرنگی و کرفس یافت می شوند. از طرف دیگر فلاونول ها مانند کوئرستین در پیاز، پیازچه و کلم بروکلی وجود دارند و فلاونون ها در مرکبات و گوجه فرنگی هستند و در نهایت ایزوفلاون ها در سویا و محصولات آن یافت می‌شوند.
آیا فلاونوئیدها می توانند وارد مغز شوند؟
فلاونوئیدها برای رسیدن به مغز باید از سدهای مغزی که ورود مواد خارجی به مغز را کنترل می کنند، عبور کنند. بررسیهای علمی نشان داده است برخی فلاونوئیدها در محیط بدن موجود زنده و برخی آنتوسیانیدها در محیط آزمایشگاهی تا حدی از سدهای مغزی عبور می کنند و وارد مغز می شوند. شایان ذکر است میزان نفوذ به سدهای مغزی بستگی به چربی‌دوست بودن (لیپوفیل بودن) ترکیبات فلاونوئیدی دارد. نتیجه آزمایشات روی حیوانات هم نشان می دهد فلاونوئیدها می توانند از سدهای مغزی عبور کنند و کاندیداهای مناسبی برای محافظت از نورون‌ها در مغز باشند.
فلاونوئیدها چگونه از نورون‌ها محافظت می کنند؟
الف- محافظت در برابر نوروتوکسین ها
به نظر می رسد تحلیل نورون‌های مغزی (نورودژنراسیون) در بیماریهایی مثل پارکینسون و آلزایمر بواسطه چند عامل از جمله التهاب نورون‌ها، افزایش آهن و یا تخلیه آنتی اکسیدانهای درون مغز شروع می‌شوند. شواهد علمی بسیاری نشان می دهند فلاونوئیدها احتمالاً با آسیبهای نورونی مقابله می کنند. از جمله این موارد می توان به عصاره گیاه جینکوبیلوبا اشاره کرد که از نورون‌های بخش هیپوکامپ[1] مغز محافظت می کند. چای سبز نیز مورد دیگری است که احتمالاً می تواند اثرات مفیدی در کاهش خطر بیماری پارکینسون داشته باشد. همچنین عصاره چای سبز می‌تواند از آسیب ناحیه هیپوکامپ مغز در برابر عدم اکسیژن‌رسانی (ایسکمی) فراگیر مغزی جلوگیری کند و مانع ایجاد بیماری پارکینسون شود.
ب- مهار التهاب نورون‌ها
فرآیندهای التهابی نورون‌ها در سیستم عصبی مرکزی نقش مهمی را در پیشرفت بیماریهایی مانند پارکینسون، آلزایمر و آسیب سکته های مغزی ایفا می کنند. بدین معنی که امکان دارد ترشح واسطه های التهابی باعث مرگ نورون‌ها شود که در بسیاری از بیماریهای نورودژنراتیو مغز دیده می شود. در حال حاضر تحقیقات زیادی نشان داده است عصاره زغال اخته تولید چند فاکتور التهابی را مهار می کند. البته فلاونوئیدهایی مثل کوئرستین و همچنین کاتچین که در چای هست هم در این مورد نقش دارند.
پ- بهبود حافظه و عملکرد شناختی
پژوهشهای علمی نشان داده است مواد شیمیایی گیاهی (فیتوکمیکالها) در بهبود حافظه، یادگیری و قدرت عملکرد شناختی نقش بسزائی دارند. تحقیقات روی افراد 60 ساله و مسن تر نشان داده دریافت فلاونوئیدها بطور قابل توجهی با بهبود عملکرد شناختی در طول زمان مرتبط است. در این راستا اثرات مطلوب ایزوفلاون موجود در سویا بر عملکرد شناختی به ویژه در زنان یائسه نشان داده شده است. همچنین زغال اخته و مکمل آن در بهبود حافظه نقش دارند و نیز دریافت چای و آب انار یا فلاونولهایی مثل کوئرستین در معکوس کردن روند پیری نورون‌ها مفید هستند. عصاره گیاه جینکوبیلوبا نیز در بهبود اختلالات شناختی، حافظه، یادگیری و تمرکز اثرات مثبتی دارد و احتمالاً این اثرات را از طریق کاهش رادیکالهای آزاد اکسیژن، افزایش جریان خون مغزی، تنظیم و تعدیل سیالیت غشای نورون‌ها در مغز اعمال می‌کند.
ت- اثر فلاونوئیدها بر رگهای مغزی
شواهد مطالعات علمی حاکی از آن است که فلاونوئیدها می توانند از بیماریهای رگهای مغزی مانند دمانس (زوال عقل) و سکته مغزی جلوگیری کنند. فلاونوئیدها بر جریان عروق مغزی و جریان خون محیطی اثرات مفیدی دارند و با افزایش جریان خون عروق مغزی باعث تسهیل نورونزایی در بخش هیپوکامپ مغز بزرگسالان می شوند. مطالعات نشان داده است مصرف نوشیدنی کاکائویی غنی از فلاونول، جریان خون مغزی را افزایش می دهد و این افزایش حداکثر تا دو ساعت بعد باقی می ماند.
سخن پایانی:
حفظ سلامت سلولهای عصبی مغز از اهمیت ویژه ای برخوردار است و شواهد علمی حاکی از نقش مثبت فلاونوئیدها در این زمینه است. این مواد که منشاء گیاهی دارند و به لحاظ ساختمان شیمیایی متنوع هستند می توانند با عبور از سد مغزی، به حفاظت از سلولهای عصبی مغز بپردازند. از اینرو توصیه می شود منابع غذایی فلاونوئیدها شامل انواع میوه و سبزی تازه، سویا و فرآورده های آن، نوشیدنیهایی نظیر چای سبز و سیاه و کاکائو را به مقدار مناسب در برنامه غذایی خود بگنجانید.
واژگان کلیدی: فلاونوئید- مغز- نوروتوکسین- نورون- حافظه- آلزایمر- پارکینسون
منابع:
- پاکر لستر. ترجمه: کیامنش ر. آنتی اکسیدان ها و بیماری های مغزی. انتشارات آثار نفیس. چاپ اول، پائیز 1392
- گاتریج جان.ام.سی. ول بری‌هال. مترجمان: رشیدی آ. کاراندیش م. آنتی اکسیدانها در تغذیه، سلامت و بیماری. نشر علوم کشاورزی، چاپ اول تابستان 1378
[1] هیپوکامپ بخشی از مغز است که در یادگیری و حافظه نقش دارد.
تهیه کننده: دکتر مینا کاویانی