خلاصه‌ای از موضوعاتی که در جلسه پنجمین تریبون بحث غذا و تغذیه ارائه خواهد شد:
پنل اول: تغییرات اقلیمی وتاثیرات آن بر نظام غذا و تغذیه و امنیت غذایی
- سخنرانی اول: تنوع زیستی، تغییرات اقلیمی و نظام‌های غذا در خاورمیانه و ایران: چشم اندازها و چالش‌ها (دکتر محمد حسین عمادی، دکتری سیستم‌های کشاورزی، نماینده دائم و سفیر سابق در سازمان خوار و بار جهانی FAO)
بحران‌های زیست محیطی در منطقه خاورمیانه به میزان زیادی امنیت پایدار غذا و تغذیه را با تهدید مواجه خواهد ساخت. خاورمیانه که خود یکی از سه منشاء اصلی گونه‌ها و محصولات کشاورزی در جهان است، در ادامه فرسایش منابع پایه با بحران فرسایش ژنتیکی، گونه‌ها و اکوسیستم‌ها روبروست. معاش بر پایه کشاورزی و مرتع داری در این منطقه سابقه و تاریخ طولانی دارد و این منطقه خاستگاه گونه‌ها، ذخایر ژنتیکی و اکوسیستم‌های متنوع می‌باشد و از جنبه دانش بومی، کشاورزان و دامداران آن نیز از ارزشمند ترین مناطق جهان محسوب مي‌شود. تغییرات اقلیمی و بروز حوادث طبیعی در نیم قرن اخیر باعث تحولات جدی در زیست بوم منطقه و گسست سیستم معاش مردم گردیده است. معضلات اجتماعی اقتصادی و سیاسی در شکل گیری فقر و گرسنگی و منازعات اجتماعی بین جوامع محلی و جنگ در این منطقه نقش جدی داشته و روند آن نیز رو به بحرانی تر شدن سیر مینماید. در این بین، فرسایش تنوع زیستی و منابع بیولوژیک در سه عرصه ( منابع ژنتیکی، گونه ها و اکوسیستم) نه تنها باعث کاهش تاب آوری و بهره وری سیستم تولید گردیده، بلکه توان مقاومت در قبال تغییرات اقلیمی را بصورت فزاینده کاهش داده است. تاثیرات این گسست سیستمی عملا باعث گردیده کشاورزان کوچک و متوسط که بیش از هشتاد درصد بهره برداران را تشکیل میدهند و وابستگی بیشتری به منابع بیولوژیکی برای غذا، پناهگاه، و سوخت دارند، در معرض خطر بیشتری قرار گيرند و روند فقر، گرسنگی و سؤ تغذیه سرعت یابد.
- سخنرانی دوم: اثرات تغییر اقلیم بر توليد غذا و امنیت غذایی: شواهد و چشم‌انداز (دکتر عبدالمجید مهدوی دامغانی، گروه اگرواکولوژی، پژوهشکده علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی)
یکی از مهمترین چالشهای جامعۀ بشری است. برای تامین امنیت غذایی جهانی، تولید غذا باید 100-70% نسبت به حال حاضر افزایش یابد. این در حالی است که ما با فشارهای ناشی از اثرات فزایندۀ تغییر اقلیم، نگرانیهای مربوط به امنیت انرژی، تغییرات منطقه‌ای رژیمهای غذایی و اهداف برنامۀ توسعۀ پایدار مبنی بر به ریشه‌کنی گرسنگی جهانی تا سال 2030 روبرو هستیم. 5/2 تا 3 درجه افزایش متصور دما تا سال 2060 تبعات جدی برای تولید غذا خواهد داشت. این رخداد به میزان قابل ملاحظه‌ای تولید غلات در جهان را خواهد کاست که باعث افزایش 20 تا 34 درصدی قیمت مواد غذایی راهبردی در جهان را به دنبال خواهد داشت. این موضوع کشورهای وارد کننده مواد غذایی را بیشتر تحت تأثیر قرار خواهد داد.
- سخنرانی سوم: مطالعه ارتباط بین تغییرات آب و هوایی و امنیت غذایی در ایران (خانم رامش عالی‌پور، دانشگاه علوم پزشکی تهران)
پیش بینی میشود تا سال 2080 بیش از 300 درصد تقاضا برای غذا افزایش یابد، این در حالی است که ملاحظات زیست محیطی دستیابی به افزایش تولید غذا را با تردید مواجه خواهد ساخت. مؤلفه‌های زیست محیطی متعددی بر امنیت غذایی پایدار در بافتار ایران موثر هستند، به طوری که بیش از 50 متغیر اثر گذار بر امنیت غذایی ایران در شرایط تغییر اقلیم، مؤثر شناخته شده‌اند. درمیان متغیر های شناسایی شده، منابع آب‌های سطحی و زیر زمینی، میزان بارش، درآمد خانوار، حمایت اجتماعی از خانوار روستایی، سیل، خشکسالی، قیمت جهانی نفت و میزان تولید گازهای گلخانه‌ای، از جمله مهمترین متغیرهای هستند. ارتباط بین این متغیرها به شکل چرخه‌های برگشتی است، به طوری که عملکرد هر بخش بر حوزه دیگر در دراز مدت تاثیر خواهد داشت. سنجش و رصد اين متغيرها می توانند برای پیش بینی و پیش نگری وضعیت آینده امنیت غذایی کشور در شرایط تغییر اقلیم بکار گرفته شوند. به منظور ارتقاي امنیت غذایی در بافتار کشور ایران، پیشنهاد می شود سیاستگذاران، تغییرات آب و هوایی را در سیاستگذاری غذا و تغذیه کشور در اولویت قرار دهند و با بکارگیری شاخص‌های مناسب و مدلهایی که بر پایه تفکر سیستمی طراحی می شود، تصویر کلان وضعیت امنیت غذایی را برای تصمیم گیرندگان ترسیم نمایند.
- سخنرانی چهارم: پایداری نظام غذا و تغذیه در جامعه روستایی: مطالعه موردی روستاهای شهرستان زاهدان (دکتر حسن عینی‌زیناب، گروه تغذیه جامعه دانشکده علوم تغذیه و صنایع غذایی شهید بهشتی)
مطالعه‌ای که در 6 روستای شهرستان زاهدان برای سنجش معیارهای هفتگانه پایداری انجام شد شامل شامل 1) کفایت مواد مغذی، 2) پایداری اکوسیستم، 3) دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذا، 4) رفاه اجتماعی فرهنگی، 5) ایمنی مواد غذایی، 6) تاب آوری و 7) کاهش اتلاف و ضایعات غذایی نشان داد روستاهای مورد بررسی از لحاظ معیار تاب آوری و کفایت مواد مغذی با امتیاز ۲۶ و ۳۷ درصد در بدترین وضعیت، معیارهای پایداری اکوسیستم و دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذا در وضعیت متوسط و با امتیاز بالای ۵۰ درصد برای معیارهای کاهش اتلاف و ضایعات غذایی (۹۵درصد)، رفاه اجتماعی و فرهنگی (۷۰ درصد)، تغذیه متعادل (۶۴ درصد) و ایمنی مواد غذایی (۶۰ درصد) در وضعیت بهتری قرار داشتند. رابطه معنی دار و مستقیم بین معیار ناامنی آب و ناپایداری اکوسیستم مشاهده شد. همچنین، رابطه معنی دار و معکوسی بین معیار کفایت موادمغذی و تاب آوری با ناامنی غذایی خانوار مشاهده شد. یافته‌های این مطالعه نشانگر ضرورت مداخلات سیاستی برای بهبود وضعیت پایداری نظام غذا و تغذیه و کاهش اثرات تغییرات اقلیمی بر امنیت غذایی در خانوارهای روستایی است.
پنل دوم: پندمی کوید-19 و تاثیرات آن بر نظام غذا و تغذیه و امنیت غذایی
- سخنرانی اول: تنوع زیستی، امنیت غذایی و پاندمی کووید -19 و تأثیرات آن در نظام غذا و تغذیه منطقه خاورمیانه (دکتر فاطمه محمدی نصرآبادی، انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور)
پاندمی کووید 19 بر سه بعد فراهمی، دسترسی و پایداری را در زیرنظام های غذا و تغذیه کشورهای مختلف منطقه اثرگذار بوده است. اختلال در مبادلات مالی، حمل و نقل و تعطیلی فروشگاه ها منجر به کاهش عملکردی زیرنظام های تولید، فرآوری و توزیع شد. افزایش بیکاری، قرنطینه برخی مشاغل، افزایش هزینه های مراقبت های پزشکی و افزایش قیمت سبد غذایی در زیر نظام مصرف، منجر به کاهش دسترسی به انرژی و مواد مغذی مورد نیاز، به ویژه در گروه های کم درآمد گردید که به دنبال آن، افزایش کمبود ریزمغذی ها و کاهش سطح ایمنی، افزایش اضافه وزن، چاقی و بیماری های غیرواگیر نیز رخ می دهد. نظارت بر دسترسی غذا، نظارت بر واردات و کنترل تورم قیمت مواد غذایی وارداتی، کمکهای مستقیم و غیر مستقیم به آسیب پذیرترین خانوارها، نظارت بر صادرات و حمایت از طرح های مربوطه، نظارت بر مکانیسم های ذخیره مواد غذایی برای کاهش ضایعات، حفظ و تنظیم زنجیره تولیدات داخلی غذا از مهمترین سیاستهای مقابله با ناامنی غذایی ناشی از همه‌گیری است.
- سخنرانی دوم: تنوع تغییرات الگوی مصرف مواد غذایی خانوارهای ایرانی در دوران پاندمی کووید 19 در مقایسه با سایر کشورها (دکتر دل‌آرام قدسی، انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور)
بررسی مطالعات انجام شده در کشورهای مختلف، حاکی از آن بود که همه‌گیری تاثیرات متفاوتی بر الگوهای مصرف مواد غذایی داشته‌است. در ایران، بسامد مصرف برخی از گروه‌های غذایی، مانند گوشت قرمز، گوشت سفید و لبنیات در حدوداً ی25 درصد و میوه‌ها در 35 درصد از خانوارهای پاسخ‌دهنده کمتر از پیش از شیوع ویروس کرونا شده بود. در ایران همچنين، مصرف فست فود در تقریباً نیمی از خانوارها نسبت به پیش از شیوع ویروس کرونا کاهش یافته بود که تغييري مشابه با بیشتر کشورها بود. عوامل مختلفی مانند شرایط اقتصادی و تغییر درآمد، ساختار درون خانوار، شرایط روانی -اجتماعی، شغل و جنس سرپرست خانوار، محل سکونت، درک از خطر، سابقه ابتلا به کرونا در خانواده، وضعیت امنیت غذایی پیش از شیوع ویروس، نگرانی از ایمنی مواد غذایی، تقویت سیستم ایمنی و تمایل به خوردن برای رفع اضطراب، از جمله عواملی بودند که در ایران و سایر کشورها بر تغییر میزان مصرف گروه‌های غذایی مختلف اثرات متفاوتی گذاشته بودند.
- سخنرانی سوم: تنوع امنیت غذایی در دوران کرونا و پساکرونا: با تاکید بر سیاستها و اقدامات دولت (دکتر محمدرضا پاکروان، دانشگاه لرستان)
حدود 192 سیاست مختلف در حوزة سلامت و تغذیه در کشورهای جهان تدوین و اجرایی شده که هر کدام آثار متفاوتی بر کنترل سوء تغذیه و ناامنی غذای داشته است. بیش از 71 درصد از سیاستهای اشاره شده در بعد موجود بودن غذا و 20 درصد در بعد دسترسی خانوار تدوین و اجرایی شده است. براساس نتایج، نحوه برخورد حاکمیت و دولت با بحران کرونا نقدهای بسیاری را در پی داشته است به گونهای که مسئولیتگریزی نهادها و دستگاههای اصلی در زمان بحران و نبود مدیریت یکپارچه بحران در افکار عمومی و جامعه نقش بسته است. پیشنهاد میشود در شرایط مشابه، دولت با اولویتبندی اقدامات و تقویت رقابت در سطح بخشی، مسیر پایداری را برای صنایع مرتبط، بخصوص در حوزة صنایع غذایی، ایجاد کند. در همین ارتباط، لازم است دولت رویکردها و اقداماتی از قبیل ایجاد تعادل بین نیاز به حمایت و خطر تحریف رقابت، حفظ پویایی کسب و کار ضمن اجازه خروج (به بنگاه های ناکارآمد ناتوان از ادامه فعالیت)، تشویق سرمایهگذاری در گذار سبز با هدف افزایش تاب آوری در بلندمدت و در شرایط شیوع چنین مخاطرات پیشبینی نشده و تاکید و توجه به پایداری در کل زنجیره تامین غذایی را انجام دهند.
پنل دوم: پندمی کوید-19 و تاثیرات آن بر نظام غذا و تغذیه و امنیت غذایی
- سخنرانی اول: تنوع راهبردهای سازگاری امنیت غذایی و نظام غذا و تغذیه با تغییر اقلیم در ایران (دکتر عبدالمجید مهدوی دامغانی، گروه اگرواکولوژی، پژوهشکده علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی)
برای تحقق پایداری در کشاورزی ایران، ضروری است تا راهبردهایی مبتنی بر «سازگاری»، و نه لزوماً «مقابله»، در جهت رویارویی با این رویدادها در قالبی اگرواکولوژیک تعریف، طراحی و ارزیابی شود. از سوی دیگر، تغییر الگوی مصرف به همراه رشد جمعیت موجب نیاز جدی به افزایش قابل توجه تولید غذا برای رفع نیازهای مصرفی جهان شده است. مطالعه حاضر مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای و داده‌کاوی و فراتحلیل مجموعه اطلاعات و مستندات موجود در حوزۀ امنیت غذایی و تغییر اقلیم انجام شد. نتایج نشان داد سازگاری پایدار به تغییرات اقلیمی در حوزه امنیت غذایی مستلزم افزایش تولید، سرمایهگذاری در زیرساخت‌های کشاورزی دانش‌بنیان (با تاکید بر اصلاح ارقام زراعی و باغی نوین با دامنۀ سازگاری وسیع‌تر و تاب‌آوری بالاتر به شرایط بی‌ثبات محیطی)، توسعۀ کشاورزی فراسرزمینی در کشورهایی که امکان افزایش تولید داخلی وجود ندارد، تغییر الگوی کشت ملی و منطقه‌ای با هدف کاهش مصرف آب و همچنین سیاستگذاری کشاورزی سازگار با محیط زیست از طریق توسعۀ کشاورزی کم‌کربن است.
سخنرانی دوم: مروری برکاربردهای هوش مصنوعی به منظور افزایش بهره وری و پایداری در زنجیره عرضه غذا (دکتر سیدرضا سبحانی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد)
هوش مصنوعی به عنوان شاخه ای از علوم رایانه که هدف اصلی آن تولید ماشین‌های هوشمندی با توانایی انجام وظایفی را که نیازمند به هوش انسانی است، می تواند نقش مهمی در حرکت به سمت تامین پایدار امنیت غذایی داشته باشد. تکنیک های مبتنی بر هوش مصنوعی می توانند در الگوهای تولید، حمل و نقل، زنجیره تامین، بازاریابی و برنامه های کاربردی مرتبط با مصرف مواد غذایی به کار روند. استفاده از تکنیک‌های هوش مصنوعی و الگوریتم بهینه‌سازی هوشمند در صنعت کشاورزی و مواد غذایی به بهبود مدیریت فرآیند و افزایش قابل توجه تولید منجر میشود. مدل‌های پیش بینی کننده امنیت غذایی بر اساس هوش مصنوعی با در نظر گرفتن تأثیر متقابل و تنش‌های بین متغیرهایی مرتبط با مقرون‌به‌صرفه بودن غذا، در دسترس بودن غذا، کیفیت و ایمنی غذا و پایداری زیست محیطی و با استفاده از رویکرد بهینه‌سازی‌های چند متغیره می‌توانند برای پیشبینی شرایط پیش روی تحقق امنیت غذایی مورد استفاده قرار گیرند.
سخنرانی سوم: نقش دولت در حرکت به سمت نظام غذا و تغذیه پایدار (دکتر حامد پورآرام دانشگاه علوم پزشکی تهران)
نقش دولت ها در فرآیندهای حاکم و تعامل بین بازیگران نظام و زنجیره غذایی بسیار تعیین کننده است. یعنی مشارکت نهادهای دولتی و سازمان‌های غیردولتی، جامعه و بخش خصوصی در تصمیم‌گیری ها، عوامل مهمی هستند که نظام و زنجیره غذایی و توسعه آنها را تحت تاثیر قرار می دهند. عامل مهم دیگر تغییرات آب و هوایی است که به طور جدی پایداری نظام غذا را تهدید می کند. در کشورما این موضوع به دلیل مسایل ژئوپلیتیکی و تحریم ها از اهمیت بیشتری برخوردار است. مسیرهای ارتباطی در میان اجزای نظام در محیطی دینامیک و بر اساس تغییرات اجتماعی و اکولوژیک، برنامه‌ریزی صحیح برای تعاملات مستمر مرزی و فرامرزی که نقش متعادل کننده نظام را ایفا می کند، همچنین تسهیل حمایت ها و پایش مستمر عملکرد اجزای نظام غذا، مواردی است که باید به آنها توجه شود.
توصیه‌های سیاستی
در سطوح سیاستگذاری:
- با توجه به لزوم بسیج منابع، ظرفیت سازی و لزوم بهره‌وری بهینه از منابع، لازم است سیاستهای عمومی دولت در تمامی عرصه‌ها مبتنی بر اصول توسعه پایدار باشد. در این میان لازم است ابتکارهایی مبتنی بر دانش بومی، فرهنگ، ظرفیت‌های زیست محیطی و اجتماعی و فرهنگی شناسایی، تحلیل، مدل‌سازی و به اجرا درآیند تا گسستی بین میراث‌های اجتماعی مبتنی بر پایداری در کشور ایجاد نشود.
- با عنایت به اقلیم متنوع موجود در کشور، سیاستهای کشاورزی و غذایی می‌باید ضمن احراز معیارهای پایداری، و تأمین زنجیره ارزش حساس به تغذیه، افزایش تولید مبتنی بر ارتقاء بهره‌وری منابع را در پی گرفته تا ضمن صیانت از تنوع زیستی و الگوهای بومی، افزایش تولید و بهبود امنیت غذایی را محقق سازند.
- با توجه به متغییرهای متعدد مرتبط با ملاحظات زیست محیطی و امنیت غذایی و نظام پویای حاکم بر آنها، لازم است اصل یکپارچگی و تلفیق در تمامی ارکان سیاست‌گذاری‌های بخش‌های مرتبط در نظر گرفته شود.
نهادهای مدنی:
نهادهای مدنی ساز و کارهایی مترقی و پویا برای تجمیع و مستند سازی و بکارگیری نظام‌مند دانش بومی پایداری در کشور به شمار می‌روند. حمایت از تشکیل، توانمند سازی و یکپارچه سازی این نهادها می‌تواند ابتکارهایی منحصر به بافتار ایران و متناسب با مختصات اجتماعی، اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی کشور با به دنبال داشته باشد.
نهادهای علمی:
مطالعه، مستندسازی، ترسیم قالب‌های علمی و پژوهش ارکان پایداری در زیست بوم کشور می‌تواند راهکارهای علمی بی‌بدیل برای امنیت غذایی پایدار به دست دهد. بازنگری در اولویت‌های پژوهشی و بهره‌گیری از آینده‌پژوهی در مطالعات پایداری می‌تواند جامعه علمی پاسخگو به نیازهای نوین اجتماعی شکل دهد.